یــــــاد بـگـیـریـم با هـم زندگی کنیـم
The Institute of Interfaith Dialogue
The International Day of Peace
The Week of Global Interfaith Dialogue
September 15, 2008
Let Us Learn to Live Together
By Arash Abaie
به قلم: آرش آبائی
مدرس و محقق دین یهود
روز جهانی صلح - هفته جهانی گفتگوی ادیان
موسسه گفتگوی ادیان ، 25 شهریور 1387
"خداوند انسان را به شکل معنوی خود آفرید." ( تورات، سفر پیدایش، فصل 1، آیه 27 )
این آیه تورات، بر الهی بودن ذات همه انسانها بدون هیچ تفاوتی اشاره دارد، ضمن آن که آفرینش همه را از یک تن واحد به نام «آدم اول» اعلام می دارد تا دلیلی برای برتری طلبی ذاتی انسانی بر دیگری موجود نباشد.
همزیستی جوامع مختلف قومی، نژادی و دینی از مهم ترین موضوع های مورد بحث جوامع بشری بوده است و البته همواره موانعی بر سر راه آن قرار داشته اند. «بی عدالتی» بزرگترین این موانع، و «تبعیض دینی» جزئی از آن بوده است. ریشه های عمده تبعیض دینی عبارتند از :
1- باور متعصبانه به حقانیت مطلق اعتقادات دینی و مذهبی خود، و به طور متقابل باور به ابطال سایر عقاید و ادیان،
2- اعلام و اقدام برای طرد، هدایت و یا حداقل نادیده گرفتن معتقدان به دیگر ادیان یا فرق مذهبی، و
3- سوء استفاده سیاستمداران و استعمارگران از اختلاف میان ادیان و مذاهب.
گفتگوی بین دینی و تاکید بر مشترکات ادیان معمولا از برجسته ترین راهکارهای پیشنهادی برای نزدیک کردن پیروان عقاید مختلف دینی به یکدیگر بوده است. اما آنچه که در این مسیر قابل توجه است، ماهیت این «مشترکات دینی» است که عموماً از جنس «عبادی و اعتقادی» هستند، مانند ایمان به آفریدگار واحد، وحی و نبوت، نجات و رستگاری، رستاخیز و جهان پس از مرگ.
علیرغم قوت این نقاط اشتراک، ظاهرا بخشی مهم از مشترکات ادیان کمرنگ مانده و آن، ابعاد انسانی و اجتماعی و به تعبیری، «دنیوی» آنهاست. و همین بخش مربوط به رفتار دنیوی است که بیشترین تاثیر را در همزیستی گونه های متنوع اجتماعی دربر دارد.
اساس احکام دین یهود را «ده فرمان» معروف تورات تشکیل می دهد:
ده فرمان (سفر خروج فصل 20)
1. من خداوند، خدای تو هستم ، همان خدايی که تو را از اسارت و بندگی مصر آزاد کرد.
2. تو را خدايان ديگر غير از من نباشد.
3. از نام من که خداوند، خدای تو هستم سوءاستفاده نكن . نام مرا با بی احترامی به زبان مبر يا به آن قسم دروغ مخور .
4. روز شنبه را به ياد داشته باش و آن را مقدس بدار.
5. پدر و مادرت را احترام نما.
6. قتل نكن .
7. زنا نكن.
8. دزدی نكن
9. دروغ نگو.
10. چشم طمع به مال و ناموس ديگران نداشته باش.
توجه به 10 بند فوق نشان می دهد که اولا به غیر از فرمان چهارم مبنی بر لزوم قداست شنبه که خاص یهودیان است، 9 فرمان دیگر عام بوده و نشان از دینی خاص ندارد. دوم آن که تنها 4 فرمان اول آن (شامل روز شنبه) به رابطه انسان و خدا (بخش عبادی) اختصاص دارد و 6 فرمان (یا به عبارتی 60% فرمانها) به روابط دنیوی و اجتماعی اشاره دارد.
در متن تورات نیز بخش قابل توجهی از احکام بر نحوه رفتار با همنوعان ( بدون ذکر دین یا اعتقادات آنها)، مجازات مجرمین، قوانین مربوط به خسارات و تجاوزات به حقوق مدنی، چگونگی کمک آبرومندانه به فقرا و حتی اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از وارد آمدن آسیب به دیگران ذکر شده است که مهمترین آنها، قانون طلایی است که در سفر لاویان (فصل 19 آیه 18) ذکر شده است: «همنوعت را مانند خودت دوست بدار». نمونه هایی از این احکام در ادامه ذکر شده است:
عدل و انصاف (سفر شموت فصل 23)
• خبر دروغ را منتشر نكن و با دادن شهادت دروغ با خطاکار همكاری منما.
• دنباله رو جماعت در انجام کار بد مشو. وقتی در دادگاه در مقام شهادت ايستاده ای تحت تأثير نظر اکثريت ، عدالت را پايمال نكن ، و از کسی صرفاً بخاطر اينكه فقير است طرفداری منما.
• اگر به گاو يا الاغ گمشدهء دشمن خود برخوردی، آن را پيش صاحبش برگردان. اگر الاغ دشمنت را ديدی که در زير بار افتاده است ، بی اعتنا از کنارش رد نشو، بلكه به او کمک کن تا الاغ خود را از زمين بلند کند.
• در دادگاه، حق شخص فقير را پايمال نكن . تهمت ناروا به کسی نزن و نگذار شخص بی گناه به مرگ محكوم شود. من کسی را که عدالت را زير پا گذارد بی سزا نخواهم گذاشت.
• رشوه نگير، چون رشوه چشمان بينايان را کور می کند و گفتار عادلانه را به دروغ تبدیل می کند.
• به اشخاص غريب ظلم نكن ، چون خود تو در مصر غريب بودی و از حا ل غريبان آگاهی.
(سفر لاویان فصل 19)
• از ثروتمند ترسی نداشته باشيد، بلكه هميشه قضاوتتان منصفانه باشد.
• سخن چينی نكنيد و با پخش خبر دروغ باعث نشويد کسی به مرگ محكوم شود.
• از کسی کينه به دل نگيريد، بلكه اختلاف خود را با او حل کنيد مبادا بخاطر او مرتكب گناه شويد.(آیه 18)
• از همسايه خود انتقام نگيريد و از وی نفرت نداشته باشيد، بلكه او را چون جان خويش دوست بداريد زيرا من خداوند، خدای شما هستم .
مرزهای ملک همسايه – (سفر تثنیه فصل 19)
(آیه 14 ) هنگامی که وارد سرزمينی شديد که خداوند، خدايتان به شما می دهد، مواظب باشيد مرزهای ملک همسايه تان را که از قديم تعيين شده است به نفع خود تغيير ندهيد.
(سفر تثنیه فصل 22) (آیه4)
اگر کسی را ديديد که سعی می کند گاو يا الاغی را که زير بار خوابيده است روی پاهايش بلند کند، رويتان را برنگردانيد، بلكه به کمكش بشتابيد.
(سفر تثنیه فصل 24) (آیه15)
هرگز به يک کارگر روزمزد فقير و محتاج ظلم نكنيد، چه یهودی باشد و چه غريبی که در شهر شما زندگی می کند. مزدش را هر روز قبل از غروب آفتاب به وی پرداخت کنيد، چون او فقير است و چشم اميدش به آن مزد است . اگر چنين نكنيد، ممكن است نزد خداوند از دست شما ناله کند و اين برای شما گناه محسوب شود.
***
همانند متن مقدس تورات، مجموعه مباحث و احکام فقهی یهود که در تلمود مندرج است نیز شامل بخش های گسترده ای از احکام اجتماعی و انسانی است. در مجموعه 4 جلدی «شولحان عاروخ» - که چکیده احکام فقهی جاری یهود یا اصطلاحا رساله عملی یهود است-، جلد یکمِ آن عمدتا به احکام عبادی و آیینی اختصاص یافته و حدود نیمی از دومین جلد نیز شامل احکام ذبح شرعی است. اما نیم دیگر جلد دوم به روابط اخلاقی و رفتاری میان انسانها اختصاص دارد، جلد سوم کاملا دربرگیرنده روابط خانوادگی و احکام زن و مرد است و چهارمین جلد نیز به قوانین مدنی و جزائی جامعه پرداخته است. بدین ترتیب مشاهده می شود که در فقه یهود نیز جامعه و رفتار میان انسانها، حجم غالب را به خود اختصاص داده است.
***
در تاریخ مذهبی یهود نیز علیرغم وقوع مکرر فجایع انسانی در نقاط مختلف عالم علیه یهودیان – که هولوکاست سیستماتیک ترین، مستند ترین و اسفبار ترین آنهاست-، شاهد نمونه های متعدد همزیستی جوامع اقلیت یهودی با پیروان دیگر ادیان هستیم. حضور یهودیان در ایران از حدود 2500 سال پیش (و به تعبیری 2700 سال پیش و قبل از تشکیل ایران و در زمان حضور دو قوم ماد و پارس- به استناد عهد عتیق،کتاب پادشاهان2، فصل17) نشان از امکان این همزیستی طولانی مدت و تاریخی با ایرانیانی دارد که تغییر دین اکثریت نیز نتوانست مانعی بر کلیت حضور این اقلیت دینی در نقاط مختلف ایران شود.
به گواه تاریخ، یهودیان در حدود 1500 سال پیش در دوران ساسانیان در منطقه بابل (ایران باستان) صاحب دو دانشگاه الهیات یهودی به نامهای «سورا» و «پومبدیتا» بودند که با ظهور اسلام در ایران نیز تا مدتها همچنان پابرجا بودند. عنوان «تلمود بابلی» نشانی است بر تدوین آن در ایران آن زمان.
«موسی بن میمون» – فقیه و فیلسوف یهودی معروف به هارامبام و موسای دوم یهود – در قرن 12 میلادی پزشک و مشاور دو حاکم مسلمان در اسپانیا و مصر بود و نیز «حسدای بن شپروت» یهودی پزشک و مشاور ویژه حاکم مسلمان اسپانیا در قرن 11 میلادی بود.
در جلدم دوم «شولحان عاروخ» – که شرح آن پیش از این رفت – در یکی از احکام مربوط به ذبح شرعی به بلامانع بودن ذبح چهارپا به سمت «القبله» اشاره شده است، و در توضیح آن چنین آمده است که در زمان تدوین آن حکم ( حدود 500 – 600 سال پیش)، در یکی از سرزمین های اسلامی، کشتارگاه یهودیان و مسلمانان مشترک بوده و گاه یهودیان برای مسلمانان نیز ذبح شرعی انجام می داده اند و یکی از شروط آن، جهت گیری رو به قبله مسلمانان بوده است.
در تارخ معاصر ایران نیز این نمونه های همزیستیِ دور از تعصب کم نبوده اند. «سلیمان حییم» یکی از معروفترین چهره های خدمتگزار یهودی این کشور است که تدوین فرهنگ انگلیسی به فارسی ( و بالعکس) را بر تدوین فرهنگ عبری به فارسی و فارسی به عبری مقدم دانست و خدمت به کل هموطنان ایرانی را بر رفع نیاز خاص فرهنگی همکیشان کلیمی خود ارجحیت داد.
***
نکاتی که مورد اشاره قرار گرفتند، نشان می دهند که همزیستی میان پیروان ادیان مختلف امری است واقعی و عملی که طی تاریخ به کرات تحقق یافته و البته، همواره مورد تهدید و تزلزل بوده است. همین نکات نیز نشانگر آن هستند که، آموزه های دینی بخصوص بخشهای اجتماعی آنها، ظرفیت لازم را برای ایجاد فضای بدون تنش و تبعیض دربر دارند، هر چند که نقش برخی نقاط خاص تبعیض آمیز و اختلاف برانگیز در همین آموزه ها و اصرار متولیان دینی بر برجسته کردن آنها را نمی توان انکار نمود.
در اینجا، نکاتی چند به عنوان راهکارهایی جهت دستیابی به زندگی مطلوب در کنار معتقدان به دیگر ادیان قابل ذکر هستند:
1- توجه به جنبه های اخلاقی ، انسانی و اجتماعی آموزه های دینی به مثابه نتیجه و ادامه احکام عبادی و آیینی هر دین
2- کمرنگ نمودن نقاط افتراق و اختلاف برانگیز احکام دینی و وقایع تاریخ دینی
3- توجه به این که گفتگو و فضای مباحث درون دینی نیز همانند فضای بین دینی باید عاری از کینه ها و تعصبات بوده و تکثر دینی و محق بودن سایر عقاید دینی در آموزه های هر دین و باورهای متولیان آن، نهادینه گردد.
موسی بن مایمون – به عنوان تنظیم کننده بزرگ ساختار فقه و ایمان یهودی- چنین می گوید:
«ارزيابي طرح خداوند (در تشكيل اديان متعدد) فراتر از توان فكري بشر است، زيرا نه راه‌هاي فكري او چون ما است، و نه روشها و طريقت‌هاي وي. تمام اين اديان كه منسوب به (حضرت) عيساي ناصري و (حضرت) محمد (از نسل) اسماعيل هستند، همگي در جهت هموارسازي راه (ظهور) پادشاه ماشيح (منجي موعود جهان) هستند، كه در نهايت به عبادت يكسان خداوند توسط تمام جهانيان منجر خواهد شد. »
4- پیش رو قرار دادن غایت و هدف نهایی ادیان که همان سعادت بشریت است، ضمن آن که مسیر دستیابی به این هدف همانند خود هدف، مهم و مقدس است. آنچه که همزیستی عقاید مختلف را در کنار هم با مشکل مواجه می سازد، نه فقط نادیده انگاشتن هدف مشترک ادیان، بلکه موجه دانستن هر مسیری برای دستیابی به آن است. در احکام یهودیت این نکته مورد تاکید قرار دارد که «انجام یک صواب دینی، از طریق یک یا چند گناه، غیر ممکن است و موجه نیست». يهوديان در نمازهاي سه گانه شان هر روز جمله اي از زكرياي نبي (فصل 14 آیه 9) به اين مضمون مي خوانند:
«روزي خواهد رسيد كه خداوند حاكم كل زمين خواهد شد و در آن روز خداوند يكتا شناخته مي شود و نامش نيز يكتا خواهد بود».
مطمئنا رسیدن به این روز آرمانی و متعالی، با حق کشی و تبعیض ممکن نخواهد شد و تنها کلید طلایی این دستیابی سعادت عظیم، «دوست داشتن همنوع، مانند خود» خواهد بود.
به امید آن روز هستیم.
آرش آبایی
1:27 So God created man in his own image, in the image of God created he him.
20:1 And God spake all these words, saying,
20:2 I am the LORD thy God, which have brought thee out of the land of Egypt, out of the house of bondage.
20:3 Thou shalt have no other gods before me.
20:4 Thou shalt not make unto thee any graven image, or any likeness of any thing that is in heaven above, or that is in the earth beneath, or that is in the water under the earth.
20:5 Thou shalt not bow down thyself to them, nor serve them: for I the LORD thy God am a jealous God, visiting the iniquity of the fathers upon the children unto the third and fourth generation of them that hate me;
20:6 And shewing mercy unto thousands of them that love me, and keep my commandments.
20:7 Thou shalt not take the name of the LORD thy God in vain; for the LORD will not hold him guiltless that taketh his name in vain.
20:8 Remember the sabbath day, to keep it holy.
20:9 Six days shalt thou labor, and do all thy work:
20:10 But the seventh day is the sabbath of the LORD thy God: in it thou shalt not do any work, thou, nor thy son, nor thy daughter, thy manservant, nor thy maidservant, nor thy cattle, nor thy stranger that is within thy gates:
20:11 For in six days the LORD made heaven and earth, the sea, and all that in them is, and rested the seventh day: wherefore the LORD blessed the sabbath day, and hallowed it.
20:12 Honor thy father and thy mother: that thy days may be long upon the land which the LORD thy God giveth thee.
20:13 Thou shalt not kill.
20:14 Thou shalt not commit adultery.
20:15 Thou shalt not steal.
20:16 Thou shalt not bear false witness against thy neighbor.
20:17 Thou shalt not covet thy neighbor’s house, thou shalt not covet thy neighbor’s wife, nor his manservant, nor his maidservant, nor his ox, nor his ass, nor any thing that is thy neighbor’s.
19:18 ... thou shalt love thy neighbor as thyself: I am the LORD.
23:1 Thou shalt not raise a false report: put not thine hand with the wicked to be an unrighteous witness.
23:2 Thou shalt not follow a multitude to do evil; neither shalt thou speak in a cause to decline after many to wrest judgment:
23:3 Neither shalt thou countenance a poor man in his cause.
23:4 If thou meet thine enemy’s ox or his ass going astray, thou shalt surely bring it back to him again.
23:5 If thou see the ass of him that hateth thee lying under his burden, and wouldest forbear to help him, thou shalt surely help with him.
23:6 Thou shalt not wrest the judgment of thy poor in his cause.
23:7 Keep thee far from a false matter; and the innocent and righteous slay thou not: for I will not justify the wicked.
23:8 And thou shalt take no gift: for the gift blindeth the wise, and perverteth the words of the righteous.
23:9 Also thou shalt not oppress a stranger: for ye know the heart of a stranger, seeing ye were strangers in the land of Egypt.
19:15 Ye shall do no unrighteousness in judgment: thou shalt not respect the person of the poor, nor honor the person of the mighty: but in righteousness shalt thou judge thy neighbor.
19:16 Thou shalt not go up and down as a talebearer among thy people: neither shalt thou stand against the blood of thy neighbor; I am the LORD.
19:17 Thou shalt not hate thy brother in thine heart: thou shalt in any wise rebuke thy neighbor, and not suffer sin upon him.
19:18 Thou shalt not avenge, nor bear any grudge against the children of thy people, but thou shalt love thy neighbor as thyself: I am the LORD.
19:14 Thou shalt not remove thy neighbor’s landmark, which they of old time have set in thine inheritance, which thou shalt inherit in the land that the LORD thy God giveth thee to possess it.
22:4 Thou shalt not see thy brother’s ass or his ox fall down by the way, and hide thyself from them: thou shalt surely help him to lift them up again.
24:15 At his day thou shalt give him his hire, neither shall the sun go down upon it; for he is poor, and setteth his heart upon it: lest he cry against thee unto the LORD, and it be sin unto thee.
14:9 And the LORD shall be king over all the earth: in that day shall there be one LORD, and his name one.
20:1 And God spake all these words, saying,
20:2 I am the LORD thy God, which have brought thee out of the land of Egypt, out of the house of bondage.
20:3 Thou shalt have no other gods before me.
20:4 Thou shalt not make unto thee any graven image, or any likeness of any thing that is in heaven above, or that is in the earth beneath, or that is in the water under the earth.
20:5 Thou shalt not bow down thyself to them, nor serve them: for I the LORD thy God am a jealous God, visiting the iniquity of the fathers upon the children unto the third and fourth generation of them that hate me;
20:6 And shewing mercy unto thousands of them that love me, and keep my commandments.
20:7 Thou shalt not take the name of the LORD thy God in vain; for the LORD will not hold him guiltless that taketh his name in vain.
20:8 Remember the sabbath day, to keep it holy.
20:9 Six days shalt thou labor, and do all thy work:
20:10 But the seventh day is the sabbath of the LORD thy God: in it thou shalt not do any work, thou, nor thy son, nor thy daughter, thy manservant, nor thy maidservant, nor thy cattle, nor thy stranger that is within thy gates:
20:11 For in six days the LORD made heaven and earth, the sea, and all that in them is, and rested the seventh day: wherefore the LORD blessed the sabbath day, and hallowed it.
20:12 Honor thy father and thy mother: that thy days may be long upon the land which the LORD thy God giveth thee.
20:13 Thou shalt not kill.
20:14 Thou shalt not commit adultery.
20:15 Thou shalt not steal.
20:16 Thou shalt not bear false witness against thy neighbor.
20:17 Thou shalt not covet thy neighbor’s house, thou shalt not covet thy neighbor’s wife, nor his manservant, nor his maidservant, nor his ox, nor his ass, nor any thing that is thy neighbor’s.
19:18 ... thou shalt love thy neighbor as thyself: I am the LORD.
23:1 Thou shalt not raise a false report: put not thine hand with the wicked to be an unrighteous witness.
23:2 Thou shalt not follow a multitude to do evil; neither shalt thou speak in a cause to decline after many to wrest judgment:
23:3 Neither shalt thou countenance a poor man in his cause.
23:4 If thou meet thine enemy’s ox or his ass going astray, thou shalt surely bring it back to him again.
23:5 If thou see the ass of him that hateth thee lying under his burden, and wouldest forbear to help him, thou shalt surely help with him.
23:6 Thou shalt not wrest the judgment of thy poor in his cause.
23:7 Keep thee far from a false matter; and the innocent and righteous slay thou not: for I will not justify the wicked.
23:8 And thou shalt take no gift: for the gift blindeth the wise, and perverteth the words of the righteous.
23:9 Also thou shalt not oppress a stranger: for ye know the heart of a stranger, seeing ye were strangers in the land of Egypt.
19:15 Ye shall do no unrighteousness in judgment: thou shalt not respect the person of the poor, nor honor the person of the mighty: but in righteousness shalt thou judge thy neighbor.
19:16 Thou shalt not go up and down as a talebearer among thy people: neither shalt thou stand against the blood of thy neighbor; I am the LORD.
19:17 Thou shalt not hate thy brother in thine heart: thou shalt in any wise rebuke thy neighbor, and not suffer sin upon him.
19:18 Thou shalt not avenge, nor bear any grudge against the children of thy people, but thou shalt love thy neighbor as thyself: I am the LORD.
19:14 Thou shalt not remove thy neighbor’s landmark, which they of old time have set in thine inheritance, which thou shalt inherit in the land that the LORD thy God giveth thee to possess it.
22:4 Thou shalt not see thy brother’s ass or his ox fall down by the way, and hide thyself from them: thou shalt surely help him to lift them up again.
24:15 At his day thou shalt give him his hire, neither shall the sun go down upon it; for he is poor, and setteth his heart upon it: lest he cry against thee unto the LORD, and it be sin unto thee.
14:9 And the LORD shall be king over all the earth: in that day shall there be one LORD, and his name one.
